Planując badanie statystyczne mamy wiele schematów do wyboru.

W zależności od charakteru zmiennych musimy dostosować formę prowadzenia badania tak, by uzyskać najbardziej wiarygodne wyniki. I tak mamy schemat eksperymentalny, który jest najbardziej „naukowy” lecz co za tym idzie, najtrudniejszy do przeprowadzenia.

Zaletą schematu eksperymentalnego

jest to, że za jego pomocą można wyciągać wnioski przyczynowo-skutkowe. Pozwala on na udzielenie odpowiedzi na pytania o różnicę. Wyodrębniając w sposób losowy (w najprostszej postaci) grupę eksperymentalną i grupę kontrolną porównujemy zachowanie jednostek ze względu na oddziaływanie eksperymentalne. W grupie eksperymentalnej wprowadzamy owo oddziaływanie, natomiast w grupie kontrolnej – nie (lub w dużo mniejszym natężeniu). Przedmiotem manipulacji eksperymentalnej są zmienne niezależne, a pomiaru dokonujemy zmiennych zależnych. Należy pamiętać by przy wprowadzaniu manipulacji eksperymentalnej wziąć pod uwagę względy etyczne. Proces badawczy nie może mieć negatywnych skutków dla jednostek biorących w tym badaniu udział, ponieważ wartość nadrzędną dla badaczy powinno stanowić zawsze dobro człowieka. Znacznie bardziej efektywne od nie wprowadzania w ogóle oddziaływania w grupie kontrolnej, jest wprowadzenie go, lecz pozbawionego elementów wywołujących wzrost poziomu zmiennej niezależnej. Taka grupa kontrolna pozwala spełnić kanon jedynej różnicy, który zakłada, że aby móc stwierdzić relację przyczynowo-skutkową, grupa kontrolna powinna różnić się od eksperymentalnej jedynie natężeniem zmiennej niezależnej, przy braku różnic w innych aspektach. Z tym zagadnieniem wiąże się kontrola zmiennych niezależnych ubocznych, które mogą mieć wpływ na zmienną zależną będącą przedmiotem badania. Podczas projektowania badania, należy zastanowić się nad tym co w danym przypadku może być taką właśnie zmienną niezależną uboczną, by móc później kontrolować jej wpływ, by nie zniekształcała wyników badania. W przypadku schematu eksperymentalnego wszystko powinno się odbywać w sposób losowy, zarówno dobór do badania (randomizacja I stopnia), jak i późniejszy dobór do poszczególnych grup (randomizacja II stopnia).

Ze względu na to, że wieloma zmiennymi nie da się manipulować bo są np. zmiennymi klasyfikacyjnymi (np. płeć) lub jest to niezgodne z przyjętymi normami etycznymi, znacznie częściej przeprowadza się badania schematem quasi-eksperymentalnym. W przeciwieństwie do poprzedniego schematu, ten nie pozwala na wnioskowanie przyczynowo-skutkowe. Dobór do takiego rodzaju badania nie jest przeprowadzany losowo. Obserwujemy takie grupy, które  funkcjonują w sposób naturalny  w rzeczywistości. Otrzymujemy informację o istniejących między nimi różnicach i podejmujemy się analizy. W obu przypadkach porównujemy grupy, tylko sposób ich wyodrębniania jest różny.

Badania polegające na porównywaniu grup, w których są inne osoby określa się mianem schematów między osobami (pomiary lub grupy niezależne).

Gdy grupy wyróżniamy na podstawie jednej zmiennej niezależnej, mamy do czynienia z prostym schematem badawczym. Jednak nie musimy się ograniczać do jednej zmiennej. Rozbudowując schemat poprzez dodanie kolejnej zmiennej niezależnej uzyskujemy złożony schemat badawczy. W tym przypadku możemy uwzględniać samodzielne oddziaływanie każdej ze zmiennych, jak i wzajemny wpływ tych zmiennych, czyli badać ewentualnie zachodzące interakcje. Ze względu na to, że rozbudowując badanie zwiększa się liczba osób potrzebnych do jego przeprowadzenia, warto rozważyć  (o ile to możliwe) schemat wewnątrz osób (inaczej grupy zależne albo powtarzany pomiar). W takiej metodzie przeprowadzania badań osoby badane uczestniczą we wszystkich warunkach badawczych, czyli jest jedna grupa, tylko za każdym razem zmienia się oddziaływanie eksperymentalne. Ta forma znacznie zmniejsza koszty badania, niestety nie jest ona możliwa do przeprowadzenia w każdym badaniu, głównie ze względu na zmienne klasyfikacyjne.

Gdy chcemy dokonać pomiaru dwóch lub więcej zmiennych i przeanalizować relacje między nimi, z pomocą przychodzi nam schemat korelacyjny. Tak jak quasi-eksperyment nie umożliwia on nam wnioskowania o związku przyczynowo-skutkowym, lecz tylko pozwala obserwować relacje między zmiennymi. W tym schemacie nie występują grupy, badamy tylko czy np. wraz ze wzrostem wartości zmiennej A wzrastają wartości zmiennej B.

Autorem tekstu jest Martyna Kuligowska