Przykład wykorzystania analizy czynnikowej w psychologii

 W psychologii analiza czynnikowa jest matematycznym sposobem redukcji dużej ilości badanych zmiennych do znacznie mniejszej liczby niezależnych czynników. Korzystanie z analizy czynnikowej w badaniach pomaga naukowcom znaleźć podobieństwa między używanymi zmiennymi oraz wyjaśnić wyniki badań i eksperymentów.

Jednym z przykładów jest eksperyment Charlesa Spearman’a, który zastosował analizę czynnikową do badania inteligencji  w 1927 i on jest twórcą pierwszej teorii czynnikowej inteligencji. Za pomocą analizy korelacji wyników wykonywania różnych poleceń wyróżnił on czynnik ogólny (g) inteligencję właściwą czyli wartość statystyczną najsilniej korelującą z wykonaniem zadań intelektualnych oraz czynnik określający specyficzne zdolności człowieka (s). Spearman przeprowadził badanie wśród uczniów i na jego podstawie stworzył swoją teorię. Pod uwagę wziął oceny szkolne oraz pomiary progów wrażliwości zmysłowej, przede wszystkim testy różnicowania światła, dotyku i dźwięku.

Analiza czynnikowa oprócz  badań inteligencji również wykorzystywana jest w innych badaniach psychologicznych np. dotyczących osobowości, postaw i przekonań. Do psychologów, którzy wykorzystywali analizę czynnikową można zaliczyć Guilforda, Cattella i Eysencka.

J.P. Guilforda teoria osobowości

Według J.P Guilforda osobność jest zdefiniowana jako układ cech jednostki a najważniejszym elementem struktury osobowości jest cecha. Cecha osobowości natomiast jest określona przez niego jako dający się wyróżnić trwały sposób zachowania, różniący daną osobę od innej. Z teorii tej wynika, że cecha może stać się podstawą do porównywania ludzi między sobą. Za pomocą analizy czynnikowej wszystkie poznane cechy osobowości można zawrzeć w dużo mniejszej grupie tzw. cech podstawowych. Guilford połączył cechy osobowości w siedem grup i nazwał je modalnościami. Każda modalność dotyczy innej strony osobowości, wyróżniamy: temperament, potrzeby, uzdolnienia, cechy morfologiczne organizmu, zainteresowania oraz cechy fizjologiczne organizmu. Elementy te autor dzieli na mniejsze grupy i wyodrębnia wymiary poszczególnych cech np. trzy wymiary uzdolnień (percepcyjne, intelektualne i psychomonetryczne) pięć wymiarów potrzeb i pięć wymiarów temperamentu. Kryteriami tych klasyfikacji jest analiza czynnikowa badań cech osobowości lub wnioskowania logistyczne.

Guilford przedstawia schemat hierarchicznego modelu struktury osobowości następująco:

1. Typ psychiczny- dominacja, zaufanie do siebie, spokój
2. Cecha osobowości- towarzyskość
3. Specyficzne tendencje- chęć pracy zespole, organizacji, bycia w towarzystwie
4. Reakcje specyficzne jednostki-szybkość decyzji, uśmiech, kontrola uczuć

Najwyższy poziom w powyższym modelu stanowią typy, które są grupą skorelowanych ze sobą cech. Dla przykładu typ osoby dobrze przystosowanej emocjonalnie składał by się z cech: obiektywizm, spokój, zaufanie do siebie. Kolejnym poziomem organizacji osobowości są podstawowe cechy osobowości, które ustala się na podstawie analizy czynnikowej poprzez badanie dużej ilości różnych zachowań człowieka. Przedostatni poziom to tendencje do reagowania w specyficzny sposób w ograniczonej liczbie konkretnych sytuacji. Najniższy poziom stanowią reakcje specyficzne, do których należą wrażenia i reakcje na pojedyncze bodźce. Guilford zidentyfikował grupę czynników dotyczącą funkcjonowania intelektu oraz dwie grupy ogólnych czynników osobowościowych- hormetyczne i temperamentalne. Cechy hormetyczne zależą od fizycznych potrzeb oraz rodzaju doświadczeń jednostki i obejmują potrzeby, postawy i zainteresowania. Cechy w ujęciu temperamentalnym są uwarunkowane i modyfikowane przez wszystkie inne cechy i właściwości danej jednostki. Jeżeli chodzi o czynniki intelektualne Guilford wyróżnia 5 rodzajów operacji: poznawanie, ocenianie, pamięć, wytwarzanie zbieżne, wytwarzanie rozbieżne; 6 rodzajów wytworów: klasy, jednostki, relacje, transformacje, systemy, implikacje; oraz 4 rodzaje treści: symboliczne, figuralne, behawioralne oraz semantyczne. Kombinacje operacji, treści i wytworów wg Guilford’a dają ok. 120 możliwych zdolności intelektualnych.

1. B Cattella teoria osobowości

W teorii Cattella natomiast osobowość jest tym, co pozwala nam przewidzieć jak dana osoba zachowa się w danej sytuacji. Cechę definiuje jako strukturę psychiczną, wnioskiem z obserwacji zachowania, który wyjaśnia regularność czy spójność tego zachowania i dzieli je na powierzchowne oraz źródłowe. Cechy powierzchniowe to zewnętrzne zmienne, które występują łącznie. Według Cattella, jeżeli pewne zachowania występują razem to można je uznać za jedną zmienną. Cechy źródłowe wyrażają podstawowe zmienne, które współderetminują wielorakie przejawy powierzchniowe.  Cechy źródłowe są rozpoznawane za pomocą analizy czynnikowej i są najbardziej przydatne przy wyjaśnianiu zachowania. Cattell dzieli je na konstytucjonalne (zależne od wewnętrznych stanów) oraz na ukształtowane przez środowisko (zależne od  wpływów zewnętrznych: szkoły, rodziny, religii itp.).  Innym sposobem klasyfikacji cech źródłowych jest podzielenie ich ze względu na sposób w jaki się przejawiają. W tym przypadku wyróżniamy cechy: dynamiczne, czyli te które skłaniają do działania w wyznaczonym celu; temperamentu, charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim dana osoba wykonuje dowolne czynności oraz zdolnościowe jak dobrze jednostka radzi sobie z rozwiązywaniem zadań. Najwięcej zmienności zachowania wprowadzają cechy dynamiczne ponieważ podlegają one modyfikacji i są plastyczne. Cattell używa analizy czynnikowej aby opracować metodę, dzięki której będzie mógł mierzyć te same czynniki osobowości dla ludzi w różnym wieku.

Cattell stworzył cztery techniki badań korelcyjnych:

• Technikę „R” , która polega na porównaniu dużej grupy ludzi w dwóch lub więcej testach
• Technikę „P”, która polega na porównaniu wyników różnych pomiarów tej samej osoby w różnych sytuacjach i różnym czasie
• Technikę „Q” , która polega na korelacji dużej liczby różnych pomiarów uzyskanych przez dwie osoby
• Technikę „zróżnicowaną R” , która od zwykłej techniki „R” różni się tym, że pomiary powtarza dwukrotnie i różnice między nimi koreluje się i poddaje analizie czynnikowej

H.J. Eysencka teoria osobowości

W teorii Eysencka osobowość jest  całością aktualnych i potencjalnych układów zachowania się organizmu, zdeterminowanych przez dziedziczność oraz środowisko. Osobowość powstaje i rozwija się dzięki współdziałaniu czterech sfer: poznawczej (inteligencja), woluntarnej (charakter), afektywnej (temperament) i somatycznej (konstrukcja ciała).  Autor podaje również inną definicje osobowości jako względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, inteligencji oraz konstytucji fizycznej, która określa  sposób przystosowania do środowiska. Eysenck rozpatruje osobowość jako zorganizowaną w pewną hierarchię, gdzie na poziomie najwyższym mamy do czynienia z typami, na poziomie niższym znajdują się cechy, jeszcze niżej jest poziom reakcji nawykowych, natomiast na samym dole hierarchii znajdują się reakcje specyficzne, czyli zachowania obserwowane rzeczywiście.

Obok typu i cechy Eysenck wyróżnia jeszcze trzy niezależne czynniki:

• Psychotyzm- wymiar, który charakteryzuje się tym, że na jednym jego biegunie mamy cechy takie jak altruizm, empatia, czy uspołecznienie a na drugim przestępczość, psychopatia, czy schizofrenia
• Ekstrawersja – osoba ekstrawertywna przejawia cechy takie jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań
• Neurotyczność (emocjonalność) – osoba wysoce neurotyczna posiada cechy takie jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie.

Każdy z tych czynników jest krańcem kontinuum. Biegunem przeciwnym do ekstrawersji jest introwersja, przeciwieństwo neurotyczności to równowaga emocjonalna. Psychotyczność, która została najpóźniej wprowadzona do teorii, na jednym biegunie stanowi o patologii psychicznej, na drugim o uspołecznieniu.