„Być ciekawym – to wychodzić z pewnego nieruchomego centrum, to usiłować uchwycić, ująć przedmiot, o którym miało się jedynie niejasne lub schematyczne wyobrażenie. W tym znaczeniu wszelka ciekawość skierowana jest ku peryferiom.”

Gabriel Marcel „Homo viator”

Pytanie badawcze jest jak fundament, punkt wyjścia dla badania naukowego. Od tego jak precyzyjnie zostanie ono sformułowane zależy cały dalszy proces. Co więcej, dobre pytanie pozwala na wyodrębnienie istotnych zmiennych, co znacząco ułatwia dalszą pracę nad interesującym nas zagadnieniem.

Ze względu na potrzeby obliczeń statystycznych, uwzględnia się dwa podziały: dotyczący podstawowej decyzji przy wyborze problematyki badawczej oraz ogólnego kształtu przewidywanych zależności. W przypadku pierwszego podziału rozróżnia się pytania o różnice i pytania o związek. Pytania o różnice dotyczą przeważnie porównań między grupami osób. Przykład: „Czy kobiety różnią się od mężczyzn pod względem tolerancji na ból?”. Natomiast pytania o związek dotyczą korelacji zmiennych, np. „czy osiągnięcia sportowe są związane z poziomem motywacji wewnętrznej?”.

  Drugi podział rozróżnia pytania kierunkowe i niekierunkowe. Gdy mamy przesłanki dotyczące zależności w postaci wcześniejszych badań, możemy postawić pytanie kierunkowe. Wskazuje ono jaki przewidujemy kierunek zależności. Za przykład może posłużyć: „ Czy kobiety są bardziej odporne na ból niż mężczyźni?”. W przypadku pytania niekierunkowego nie określamy kierunku zależności, lecz tylko przewidujemy, że pojawiają się jakieś różnice pomiędzy badanymi grupami.

Przy zadawaniu pytania badawczego warto zastanowić się nad hipotezą badawczą, która precyzuje, jaki układ wyników możemy przewidywać na podstawie istniejących koncepcji teoretycznych i wyników dotychczasowych badań. Utworzenie i rozważenie każdej możliwej hipotezy znacznie ułatwia późniejsze zrozumienie otrzymanych wyników.

Wszystkie badane zjawiska charakteryzuje jakiś poziom zmienności, a celem wykonywanych badań jest wyjaśnienie owej zmienności. Zmienną nazywamy właściwość (cechę), która może przyjmować co najmniej dwie różne wartości w danym zbiorze elementów.

Ze względu na obserwowalność wskaźników, zmienne możemy podzielić na latentne (teoretyczne) i obserwowalne (wskaźniki zmiennych teoretycznych). Zmienne latentne to takie, które występują tylko teoretycznie np. inteligencja. Nie możemy ich zobaczyć, ale możemy zobaczyć ich przejawy (manifestacje). Na podstawie wartości zmiennych obserwowalnych wnioskujemy o wartości zmiennej latentnej. (zachęcamy do zapoznania się z metodą modelowania równań strukturalnych w kontekście pomiaru cech latentnych)

W przypadku gdy badane są różnice między dwoma grupami w zakresie określonej zmiennej, zmienne podzielić można pod kątem ich roli w badaniu. W ten sposób otrzymujemy zmienne wyjaśniane (w badaniach eksperymentalnych zależne) i zmienne wyjaśniające ( w badaniach eksperymentalnych niezależne).  Zmienną niezależna jest np. płeć. W przypadku badania dotyczącego różnic w poziomie optymizmu między kobietami a mężczyznami, to właśnie poziom optymizmu będzie zmienną, którą będziemy chcieli wyjaśnić, przy pomocy zmiennej wyjaśniającej/niezależnej czyli płci. Ze zmiennymi współwystępującymi mamy do czynienia gdy interesuje nas związek pomiędzy zmiennymi. Czy przy danej wartości cechy A, możemy przewidywać określony poziom cechy B. Jeżeli taka zależność istnieje to zmienne niezależne nazywamy w tym przypadku predyktorami.

Zmienne podzielić jeszcze można w związku z ich rolą w schemacie badania i konstruowaniu teorii psychologicznych. Podział ten wyróżnia moderatory  i mediatory. Moderator określa warunki konieczne do wystąpienie efektu i odpowiada na pytania „kto?”, „kiedy” i „w jakich warunkach?”. Mediator określa dlaczego obserwujemy relacje między zmienną zależną i niezależną. Innymi słowy definiuje, dlaczego dane zjawisko działa.

Autorem tekstu jest Martyna Kuligowska