Skala pomiaru umiejętności finansowych SUF – polska rekonstrukcja metody.

Celem badania było zweryfikowanie trafności skali Adele Atkinson stosowanej do oceny umiejętności finansowych. W artykule przedstawiono jej polską psychometryczną rekonstrukcję w której poddano weryfikacji pomiar zachowań mierzących cztery umiejętności finansowe: planowanie i wiązanie końca z końcem, śledzenie wydatków, bycie poinformowanym oraz wybieranie produktów. Badanie na 237 osobach wykazało, że polska wersja metody jest narzędziem rzetelnym (α Cronbacha = 0,72 – 0,91) o zweryfikowanej trafności czynnikowej i teoretycznej.

Słowa kluczowe: metoda badania umiejętności finansowych, zachowania finansowe, decyzje finansowe, rekonstrukcja skali

Wprowadzenie

Kryzysy ekonomiczne takie jak kryzys w Stanach Zjednoczonych w roku 2008 lub kryzys ekonomiczny w Grecji w 2009 pokazują, że umiejętności związane z zarządzaniem osobistymi finansami są teraz ważniejsze niż kiedykolwiek. Ponad to wielu ludzi niezależnie od sytuacji ekonomicznej w kraju ma kłopoty z utrzymaniem tego co zarobią. Z tego względu ludzie są narażeni na trudności ekonomiczne oraz potencjalnie oddaleni od rynku usług bankowych i instytucji finansowych (Burhouse and Osaki, 2012). Ważnym aspektem do podjęcia czynności prewencyjnych w celu ograniczenia lub minimalizowania wpływu niekorzystnych oddziaływań wahań gospodarczych i doradztwa osobistego jest ocena umiejętności finansowych zagrożonych grup społecznych i pojedynczych obywateli. Na polskim rynku psychologicznych narzędzi pomiarowych są testy dokonujące oceny postaw w stosunku do pieniędzy np. skala Ja i Pieniądze (JiP) autorstwa Wąsowicz-Kiryło (2013) i skala postaw wobec pieniędzy (SPP) autorstwa Gąsiorowskiej (2013). Nie istnieje jednak narzędzie które dokonuje oceny umiejętności finansowych. Z tego względu podjęto starania  w celu zaadaptowania oceny pojęcia umiejętności finansowych do warunków polskich.

Teoretyczne podstawy skali

Umiejętności finansowe

Trudno zdefiniować umiejętności finansowe ze względu na to, że jest to względnie nowy i szeroki koncept, który odkreśla zachowania człowieka w sferze podejmowania finansowych decyzji.  W literaturze najczęściej pojawia się cytowanie definicji przytaczanej przez Margaret Sharraden. Jej koncepcja finansowych umiejętności łączy zdolność ludzi do zachowywania się w odpowiedni sposób oraz okazję do tego zachowania się w celu osiągania swoich osobistych finansowych dążeń  (Sherraden 2013). Uwzględnia ona w tej teorii to, że ludzie mają umiejętności do zarządzania swoimi finansowymi sprawami oraz są wrażliwi na okazje w których mogą je wykorzystać. Poza tym umiejętności te, jak każde inne umiejętności z samej swej natury nie są konstruktem stałym i mogą podlegać zmianom w czasie np. pod wpływem interwencji i szkoleń (Loke i inni., 2015).

Z tak pojmowaną ideą umiejętności finansowych koresponduje deklaratywny pomiar testowy opracowany w 2006 roku przez angielską badaczkę Adele Atkinson i jej zespół na zlecenie angielskiego Urzędu Nadzoru Finansowego. Jest to jedna z metod starających się mierzyć tę zmienną  która pozwala oceniać te umiejętności na pięciu wymiarach. Adele Atkinson wraz z zespołem (Atkinson, McKay, Kempson i Collard, 2006) definiują umiejętności finansowe i empirycznie rozróżniają pięć uniwersów zachowań:

            Wiązanie końca z końcem – Finansowo umiejętna osoba jest zdolna do zarządzania swoimi pieniędzmi na co dzień, zna swój stan w finansach i planuje swoje wydatki takie jak rachunki, coroczne podatki lub ubezpieczenie. Ktoś kto nie wiąże końca z końcem nie może być uważany jako osoba posiadająca finansową umiejętność. Niektóre najbardziej umiejętne finansowo osoby mają bardzo niskie dochody, a jeśli nie wiążą końca z końcem to często z powodu braku pieniędzy, a nie braku umiejętności finansowych.

            Planowanie – Osoba  w zakresie planowania wydatków będzie próbować robić odpowiednie rezerwy na własną przyszłość. Będzie planować w celu minimalizacji wpływu zmniejszonych dochodów lub dużych wydatków. W tym aspekcie rozważa się zarówno stopień w którym człowiek planuje z wyprzedzeniem koszty (takie jak kupowanie samochodu, płacenie za ślub lub własną emeryturę) i jego zdolność do radzenia sobie z niespodziewanymi wydatkami lub spadkiem dochodów.

            Śledzenie wydatków – Jest to zarządzanie pieniędzmi zawierające kontrolę na osobistymi zasobami finansowymi, monitorowanie dochodów oraz utrzymywanie pewnego rodzaju uwagi nad wydatkami. Wymaga to bycia świadomym regularnych wydatków oraz zapewnienia, że jest się zawsze zdolnym do spełnienia tych zobowiązań. By robić to skutecznie osoba jest zorganizowana oraz poświęca czas na pracę nad własnym budżetem, prowadzi ewidencję wydatków, weryfikuje sprawozdania z banku i konta karty kredytowej.

            Wybieranie produktów finansowych – Osoba która dokonuje umiejętnych wyborów jest kimś kto zbiera informacje o gamie produktów, porównuje kluczowe cechy, jak również koszty, identyfikuje ryzyka i ma ogólny ogląd na produkt w ofercie. Wszystko to po to by dokonać właściwego wyboru. Taka osoba będzie wiedziała, kiedy powiedzieć „nie” sprzedawcy i kiedy zmienić dostawcę. Będzie z pewnością świadoma kluczowych cech produktów, które kupuje. Osoba umiejętna w tym aspekcie będzie zmagać się ze zrozumieniem trudnych terminów i warunków napisanych małym drukiem.

            Bycie poinformowanym – Bycie poinformowanym w sferze finansów wymaga zdolności do pozyskiwania i utrzymywania wiedzy o sferze finansowej. Osoba mająca zdolność w sferze finansów jaką jest bycie poinformowanym będzie wiedzieć kiedy może narzekać na niską jakość usług i jak dochodzić  swoich oczekiwań w efektywny sposób. Człowiek taki zachowuje się skutecznie w przypadku niezadowolenia z produktu finansowego lub usługi.

Ze względu na szerokie zdefiniowanie spektrum zachowań odzwierciedlających umiejętności finansowe, podjęto się rekonstrukcji (Hornowska, 2007) tej skali w Polsce. W celu weryfikacji jej trafności teoretycznej sprawdzono jej związki z konstruktami psychologicznymi.

Polska rekonstrukcja skali

Oryginalna wersja narzędzia i opracowanie polskiej wersji językowej

Oryginalna wersja skali umiejętności finansowych była zbudowana z różnych twierdzeń odnoszących się do zachowań w kwestii finansów oraz posiadała zróżnicowane skale odpowiedzi z różną ich gradacją. Przy tworzeniu polskiej skali przetłumaczono twierdzenia z oryginalnej wersji na język polski, a następnie dokonano tłumaczenia z polskiego na angielski przez menadżera z 10 letnim stażem pracy w międzynarodowej firmie finansowej. Ostatecznie porównania między oryginalnymi twierdzeniami, przetłumaczonymi na angielski i polskimi dokonał lektor języka angielskiego z 12 letnim stażem pracy w nauczaniu języka. Ze względu na dość małą ilość twierdzeń w narzędziu angielskim wygenerowano metodą ekspercką po sześć dodatkowych pozycji testowych na  każdą definicję umiejętności finansowych.

Ocena dopasowania pozycji testowych do definicji – pilotaż

W celu oceny zgodności pozycji testowych z definicjami umiejętności finansowych proszono badanych o dopasowanie 77 pozycji testowych do definicji wymienionych we wstępie za pomocą 4 stopniowej skali (1-zupełnie nie pasuje do definicji, 2-raczej nie pasuje do definicji, 3-raczej pasuje do definicji, 4-doskonale pasuje do definicji).  W badaniu wzięło udział 24 studentów czwartego i piątego roku ekonomii oraz psychologii. Badanych było 15 kobiet i 9 mężczyzn w wieku wynoszącym M=25,71;SD=5,51 (min=19 – max=40). Ekonomię studiowało 16 osób, a psychologię 8. Analiza porównawcza nie wykazała aby badani z różnych kierunków studiów różnili się istotnie w ocenach dopasowania pozycji testowych do definicji. Analiza wykazała, że wraz ze wzrostem czasu studiowania wzrastały wyniki cen dopasowania pozycji testowych do definicji (wyjątkiem był konstrukt śledzenia wydatków). Analiza wykazała, że średnie dopasowanie wszystkich pozycji testowych do definicji wynosiło więcej niż średnia czterostopniowej skali (M=2,88;SD=0,36). Wszystkie pozycje wykorzystano w badaniu walidacyjnym.

Właściwości psychometryczne polskiej wersji skali

Badanie i analiza trafności czynnikowej

Do badania umiejętności finansowych wykorzystano 77 pozycji testowych wraz z 5 stopniową skalą odpowiedzi (zaczynającej się od „Zdecydowanie nie pasuje ” do „Zdecydowanie pasuje”). W badaniu prócz pozycji ankietowych dotyczących umiejętności finansowych, umieszczono w formularzu skalę do mierzenia samokontroli finansowej (Buczny, 2012) zawierającej pozycje testowe takie jak; „Przed dokonaniem zakupu szczegółowo analizuję moje potrzeby”, „Gdy płacę w sklepie, pubie albo punkcie usługowym, jestem świadomy(a) tego, jak dużą sumę muszę wydać”, skalę Poczucia Skuteczności (Juczyński, 2001) zawierającej pozycje testowe takie jak; „Zawsze jestem w stanie rozwiązać trudne problemy, jeśli tylko wystarczająco się staram”, „Potrafię rozwiązać większość problemów, jeśli włożę w to odpowiednio dużo wysiłku”, skalę postaw wobec pieniędzy SPP-25 (Gąsiorowska, 2013) zawierającej sześć podskal; kontrola finansowa, władza płynąca z pieniędzy, niepokój finansowy, awersja do zobowiązań, łapanie okazji oraz pieniądze jako źródło zła,  skalę umiejscowienia poczucia kontroli Delta (Drwal, 1995) zawierającej pozycje; „Niepowodzenia, które nas spotykają, to wina braku szczęścia”, „Jak nie ma się znajomości, to nic nie można załatwić”, skalę satysfakcji z życia SWLS (Juczyński, 2001) zawierającej pozycje; „Warunki mojego życia są doskonałe”, „Jestem zadowolony z mojego życia”. Ponad to przekształcono 4 itemy oryginalnej skali pomiaru poczucia skuteczności na pozycje testowe mierzące poczucie skuteczności w obszarze finansów. Do tej skali należały pozycje; Zawsze jestem w stanie rozwiązać trudne problemy finansowe, Łatwo jest mi się trzymać swoich finansowych celów i osiągać je, Niezależnie od tego co mnie spotyka w sferze finansów, potrafię sobie z tym poradzić, Potrafię zachować spokój w obliczu trudności finansowych, gdyż mogę polegać na swoich umiejętnościach radzenia sobie. Na końcowej stronie formularza zbierano informacje o danych metryczkowych. Badani wypełniali formularz zgodnie w wyżej wymienioną kolejnością skal.

Sposób rekrutacji do badania i charakterystyka badanej próby

 Badanie zostało przeprowadzone na przełomie lipca-sierpnia 2016 roku w Sopocie. Codziennie przez 12 dni losowo wybranym (za pomocą rzutu monetą) wczasowiczom kurortu Mera Sopot i osobom na sopockiej plaży rozdawano formularze ankietowe z prośbą o ich. W badaniu wzięło 237 osób. Charakterystykę próby przedstawia tabela nr 1.

Tabela nr 1.

Charakterystyka badanej zbiorowości.

		N/M	%/SD
Płeć	Mężczyzna	86	36,3
	Kobieta	151	63,7
Status Mieszkanowy	Własne mieszkanie i opłacam kredyt	56	23,7
	Mam mieszkanie/dom	106	44,9
	Wynajmuję mieszkanie/dom	47	19,9
	Inne	27	11,4
Wykształcenie	Średnie	82	35,7
	Wyższe	148	64,3
	Ogółem	230	100
Stan cywilny	Singiel	85	44,7
	Małżeństwo bez dzieci	25	13,2
	Małżeństwo z dziećmi	70	36,8
	Samotnie wychowuje dziecko	10	5,3
Status Zaowodowy	Praca na cały etat	140	59,1
	Jestem na emeryturze	19	8
	Inne	25	10,5
	Student/uczeń	31	13,1
	Działalność gospodarcza	22	9,3
Wzięta pożyczka	Tak	87	37,2
	Nie	147	62,8
Stan zdrowia	Słaby	4	1,7
	Średni	43	18,2
	Dobry	189	80,1
Zangażowanie w zarządzanie pieniędzmi	Słabo `	10	4,2
	Średnio	92	38,8
	Silnie	135	57
Wiek		36,97	13,82
Ile przeznaczasz miesięcznie pieniędzy na oszczędności?		23,07	19,15
Jak jesteś zadowolony/a ze swojej sytuacji finansowej?		62,01	21,28
Ile posiadasz kredytów/pożyczek?		0,61	0,94
Jaka jest łączna kwota Twoich kredytów/pożyczek?		61687,91	172446,97

Trafność czynnikowa

W celu weryfikacji trafności czynnikowej badanych podskal umiejętności finansowych w pierwszej kolejności przeprowadzono analizę PCA z rotacją skośną metodą Oblimin. W skład pierwszej analizy czynnikowej weszło 77 pozycji testowych. Analiza testu Bartletta wskazała, że wprowadzone zmienne były ze sobą istotnie skorelowane χ²(3003)=8909,31;p<0,001. Ze względu na zbyt słabe korelacje pozycji z czynnikiem (r<0,4), wyraźnymi korelacjami z dwoma czynnikami lub zmiennymi tworzącymi nieprzewidywane czynniki usunięto niektóre zmienne. Ostateczna analiza wykonana została na 42 zmiennych oraz wykazała, że pozycje w analizie czynnikowej również były ze sobą powiązane χ²(861)=5096,82;p<0,001. W czasie analiz nie uzyskano zakładanej pięcioczynnikowej struktury ponieważ pozycje należące do wymiaru planowania były silnie związane z pozycjami należącymi do wiązania końca z końcem. Wykres osypiska od początku analiz sugerował rozwiązanie czteroczynnikowe. W drugim kroku na podstawie informacji uzyskanych z analizy czynnikowej zaprojektowano układ konfirmacyjnej analizy czynnikowej. Próbą było utworzenie skorelowanych czterech cech latentnych wpływających na zmienność pozycji testowych. Analizę przeprowadzono metodą maksymalnej wiarygodności (ML), która wykazała bardzo zadowalające dopasowanie modelu konfirmacyjnego do danych  CMIN/DF=1,83, CFI=0,85, TLI=0,85, RMSEA=0,059. Analiza współczynników wykazała, że wszystkie zmienne były nieprzypadkową ekspresją cech latentnych, a siła ich wpływu mieściła się w przedziale β=0,39 – β=0,88 oraz wyjaśniała zmienność w zakresie R²=0,15 – R²=0,77.  Konfirmacyjna analiza czynnikowa wykazała, że pozycje testowe są istotną i silną ekspresją cech letentnych. Wyniki wpływu umiejętności finansowych na pozycje testowe przedstawia tabela nr 2. Analiza związków pomiędzy czynnkiami wykazała silne zależności pomiędzy zmiennymi latentnymi których współczynniki korelacji wynosiły od r=0,27 do r=0,56. Tabela nr 3 przedstawia wyniki korelacji tych cech.

Tabela nr 2.

Wpływ zmiennych latentnych na zmienność wyników pozycji testowych skali umiejętności finansowych.

Wymiar	Pozycja testowa  (R – pozycja odwrotna)	B	β	R2	s.e.	c.r.
Planowanie i wiązanie końca z końcem	Czuję, że mam własną i wystarczającą rezerwę finansową	1	0,80	0,63
	Mam stworzoną osobistą rezerwę finansową na długi czas	1,11	0,81	0,66	0,08	13,97***
	Tworzę oszczędności by poradzić sobie z przyszłymi wydatkami	0,85	0,73	0,54	0,07	12,25***
	Zawsze jestem pewny/a, że mam zaoszczędzone pieniądze na czarną godzinę	0,88	0,70	0,50	0,08	11,65***
	Mam wystarczające oszczędności na duże i nieoczekiwane wydatki	1,12	0,81	0,66	0,08	13,96***
	Pod koniec miesiąca brakuje mi pieniędzy (R)	0,73	0,60	0,36	0,08	9,56***
	Z miesiąca na miesiąc trudno mi jest wyrobić się ze wszystkimi opłatami (R)	0,69	0,55	0,30	0,08	8,73***
	Często się zdarza ostatnio, że brakuje mi pieniędzy na utrzymanie mojego standardu życia (R)	0,63	0,53	0,28	0,08	8,36***
	Z miesiąca na miesiąc udaje mi się coś zaoszczędzić	0,89	0,68	0,46	0,08	11,11***
	Miałem/am trudności finansowe w ciągu ostatnich pięciu lat (R)	0,65	0,45	0,20	0,09	6,97***
	Swoje wydatki planuje tak, że na wszystko mi starcza	0,74	0,68	0,47	0,07	11,24***
	Miałem/am ostatnio problemy z zapłaceniem rachunków (R)	0,51	0,42	0,18	0,08	6,53***
Bycie poinformowanym	Jestem na bieżąco z nowymi trendami w finansach i ekonomii	1	0,88	0,77
	Angażuję się w śledzenie nowin dotyczących świata ekonomii i finansów	1	0,85	0,71	0,06	17,43***
	Wiem co się dzieje na giełdzie papierów wartościowych	0,83	0,73	0,53	0,06	13,63***
	Czytam prasę o tematyce finansowej i ekonomicznej	0,89	0,74	0,55	0,06	13,94***
	Ważne jest dla mnie by być na bieżąco w kontekście kwestii finansowych	0,82	0,68	0,47	0,07	12,32***
	Monitoruje zagadnienia finansowe w specjalistycznych czasopismach	0,72	0,71	0,51	0,06	13,07***
	Monitoruje wydarzenia na rynku nieruchomości	0,81	0,64	0,41	0,07	11,33***
	Codziennie monitoruję ceny walut i stan gospodarek światowych	0,68	0,59	0,35	0,07	10,18***
	Wiem wszystko co ważne o nowościach w podatkach	0,71	0,60	0,36	0,07	10,36***
	Mam oko nad zmianami i trendami na rynku pracy	0,78	0,65	0,43	0,07	11,56***
Śledzenie wydatków	Bardzo pilnuję posiadanych pieniędzy	1	0,75	0,57
	Zawsze pilnuje kwot moich wypłat z konta bankowego	0,98	0,65	0,43	0,10	9,83***
	Sprawdzam potwierdzenia odbioru na rachunku bankowym	0,92	0,54	0,30	0,11	8,12***
	Mam policzony każdy grosz w moim budżecie	0,71	0,48	0,23	0,10	7,18***
	Zawsze sprawdzam dane na wyciągach bankowych	1,05	0,66	0,43	0,11	9,75***
	Jestem bardzo zorganizowany jeśli chodzi o codzienne zarządzanie moimi pieniędzmi	1	0,73	0,53	0,09	11,05***
	Zawsze podliczam zebrane rachunki i faktury sklepowe	0,71	0,46	0,21	0,10	6,84***
	Raczej jestem osobą oszczędzającą pieniądze niż je wydającą	0,90	0,61	0,37	0,10	8,94***
	Sprawdzam bilans na bankowym rachunku końcowym	0,91	0,59	0,35	0,10	8,91***
	Zawsze wiem ile mam dostępnych moich pięniędzy	0,58	0,51	0,26	0,08	7,61***
Wybieranie produktow	Przed wybrorem czegoś w banku szczegółowo zapoznaje się z jego cechami	1	0,73	0,53
	Przed wzięciem pożyczki porównuje je w różnych bankach	0,82	0,58	0,33	0,10	8,29***
	Staram się zrozumieć trudny język umów dotyczących produktów w bankach	0,73	0,56	0,32	0,09	8,10***
	Czytam bardzo szczegółowo wszystkie umowy i regulaminy bankowe	0,96	0,64	0,41	0,10	9,21***
	Osobiście zbieram informacje o produkcie finansowym przed jego zakupem	1,01	0,68	0,46	0,10	9,81***
	Przed wyborem banku długo rozpatruję jego wady i zalety	0,98	0,69	0,47	0,10	9,86***
	Przed wzięciem kredytu czytam zasady i warunki umowy	0,53	0,43	0,19	0,09	6,17***
	Przed wzięciem pożyczki staję się ekspertem w sferze bankowości	0,88	0,62	0,38	0,10	8,89***
	Sprawdzam kompetencje doradców/sprzedawców przed wzięciem od nich pożyczki	0,57	0,39	0,31	0,10	5,55***
	Dokonuję najlepszych wyborów usług i produktów finansowych kiedy aktywnie szukam o nich informacji	0,77	0,55	0,15	0,10	7,99***
*** p<0,001, ** p<0,01, * p<0,05

 

Tabela nr 3.

Związki między wymiarami skali umiejętności finansowych.

		r
Wybieranie Produktow	Śledzenie wydatków	0,56***
Planowanie i wiązanie końca z końcem	Śledzenie wydatków	0,47***
Planowanie i wiązanie końca z końcem	Bycie poinformowanym	0,44***
Wybieranie Produktow	Planowanie i wiązanie końca z końcem	0,46***
Bycie poinformowanym	Śledzenie wydatków	0,27***
Wybieranie Produktow	Bycie poinformowanym	0,55***
*** p<0,001, ** p<0,01, * p<0,05

 

Analiza rzetelności pomiarów i weryfikacja rozkładów.

W celu weryfikacji dokładności pomiarowej skal przeprowadzono analizę rzetelności metodą Alfa Cronbacha. Analiza wykazała, że wszystkie skale umiejętności finansowych charakteryzowały się wysoką rzetelnością α > 0,72. W celu sprawdzenia różnic pomiędzy rozkładami z próby a teoretycznym rozkładem normalnym przeprowadzono analizę testem Kołmogorwa Smirnowa. Analiza wykazała, że wybieranie produktów i wynik ogólny skali nie były podobne do rozkładu normalnego, dlatego na poczet analiz statystycznych  zdecydowano się na dokonanie przekształcenia metodą Boxa-Coxa (Sakia, 1992). Przekształcenie zwróciło wyniki bliższe rozkładowi normalnemu co pozwoliło na wykonanie parametrycznych analiz korelacji. Wyniki przeprowadzonych analiz wraz ze statystykami opisowymi przedstawia tabela nr 4.

Tabela nr 4.

Wyniki skalowania Alfa Cronbacha, statystyki opisowe oraz wyniki testów Kołmogorwa Smirnowa wymiarów skali umiejętności finansowych.

Pomiar		Planowanie i wiązanie końca z końcem	Bycie poinformowanym	Śledzenie wydatków	Wybieranie produktów	Wynik ogólny UF
Rzetelność	α	0,90	0,91	0,84	0,85	0,72
	N pozycji testowych	12	10	10	10	42
Statystyki opisowe	M	3,65	2,27	3,47	3,48	3,22
	SD	0,82	0,88	0,76	0,78	0,6
	Min	1,25	1	1,6	1,5	1,59
	Max	5	4,70	5	5	4,75
	Skw	-0,55	0,66	-0,39	-0,31	0,07
	Kurt	-0,11	-0,41	-0,49	-0,3	-0,25
Oryginalny rozkład	KS	0,08**	0,11***	0,08***	0,05	0,03
Przekształcenie Boxa Coxa	KS	0,05	0,06*	0,06	0,05	0,04
*** p<0,001, ** p<0,01, * p<0,05

 Trafność  teoretyczna

Analiza statystyczna korelacji Pearsona wykazała wiele związków między cechami psychologicznymi, a wymiarami umiejętności finansowych. Analiza wykazała, że wymiary umiejętności wiązały się ze zmiennymi mierzącymi kontrolę zachowania jak i kontrolę nad pieniędzmi. Zmiennymi tymi były: kontrola finansowa, łapanie okazji, wewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli (brak korelacji LOC ze śledzeniem wydatków), odsetek oszczędzanych miesięcznie pieniędzy, zaangażowanie w zarządzanie pieniędzmi, poczucie własnej skuteczności oraz poczucie własnej skuteczności w finansach. Ponad to analiza wykazała, że umiejętności wiązały się z postawami i aspektami zadowolenia z życia. Poziom planowania i wiązania końca z końcem malał kiedy wzrastał poziom niepokoju finansowego oraz traktowania pieniędzy jako źródła zła. Awersja do zobowiązań była pozytywnie powiązana ze wszystkimi umiejętnościami za wyjątkiem śledzenia wydatków. Zadowolenie z życia wiązało się dodatnio z planowaniem i wiązaniem końca z końcem jak i byciem poinformowanym. Natomiast poziom zadowolenia z sytuacji finansowej był dodatnio powiązany z planowaniem i wiązaniem końca z końcem, byciem poinformowanym oraz wybieraniem produktów. Umiejętności były równeiż powiązane ze zmiennymi demograficznymi. Analiza wykazała, że wraz z ilością posiadanych kredytów/pożyczek malał poziom planowania i wiązania końca z końcem, a wraz ze wzrostem łącznej ich kwoty wzrastał poziom wyników na wymiarze bycia poinformowanym. Kobiety osiągały niższe wyniki pod względem planowania i wiązania końca z końcem oraz były mniej poinformowane od mężczyzn. Dalsza analiza wykazała, że wraz ze wzrostem wieku wzrastał poziom śledzenia wydatków, a wraz z wyższym wykształceniem wzrastał poziom planowania i wiązania końca z końcem, bycia poinformowanym i wybierania produktów. Ostatni wynik analizy wykazał powiązanie między stanem zdrowia a planowaniem i wiązaniem końca z końcem. Wyniki przedstawia tabela nr 4.

Tabela nr 4.

Korelacje skali umiejętności finansowych ze skalami mierzącymi kontrolę zachowania, postawami wobec pieniędzy i zmiennymi demograficznymi.

		α	Planowanie i wiązanie końca z końcem	Bycie poinformowanym	Śledzenie wydatków wkaźnik	Wybieranie produktów	Wynik ogólny
SCCS	Kontrola finansowa	0,87	0,37***	0,12	0,63***	0,34***	0,50***
SPP	Kontrola finansowa	0,88	0,61***	0,15*	0,65***	0,33***	0,59***
	Władza płynąca z pieniędzy	0,73	-0,02	0,07	0,07	0,06	0,06
	Niepokój finansowy	0,59	-0,31***	-0,05	0,10	-0,10	-0,12
	Awersja do zobowiązań	0,53	0,25***	0,01	0,25***	0,32***	0,28***
	Łapanie okazji	0,75	0,27***	0,22**	0,21**	0,19**	0,30***
	Pieniądze jako źródło zła	0,81	-0,26***	-0,02	-0,02	-0,09	-0,13*
GSES	Poczucie własnej skuteczności	0,89	0,40***	0,26***	0,15*	0,23**	0,36***
	Poczucie własnej skuteczności w finansach	0,82	0,52***	0,29***	0,25***	0,23***	0,43***
Delta	loc	0,71	-0,17**	-0,15**	0,02	-0,16**	-0,16*
SWLS	Zadowolenie z życia	0,84	0,30**	0,20**	-0,05	0,09	0,18**
	Zadowolenie z sytuacji finansowej	–	0,41**	0,19**	0,05	0,19**	0,29**
Kontrola pieniędzy	Odsetek oszczędzonych pieniędzy co miesiąc	–	0,40***	0,20**	0,28**	0,19**	0,36***
	Zangażowanie w zarządzanie pieniędzmi	–	0,41**	0,25***	0,35***	0,22**	0,42***
Demografia	Ile posiadasz kredytów/pożyczek	–	-0,14*	0,08	-0,07	-0,08	-0,07
	Łączna kwota kredytów/pożyczek	–	0	0,17*	-0,04	-0,10	0,01
	Płeć (0-m/1-k)	–	-0,13*	-0,18**	0,04	0,01	-0,09
	Wiek	–	0,07	0,10	0,15*	-0,02	0,10
	Wykształcenie (0-średnie/1-wyższe)	–	0,25***	0,22**	-0,02	0,22**	0,23**
	Wzięta pożyczka	–	0,09	-0,07	0,12	0,13	0,09
	Stan zdrowia	–	0,18**	0,07	-0,10	0,07	0,08
	*** p<0,001, ** p<0,01, * p<0,05

 

Podsumowanie

Opracowany przez angielskich badaczy kocept umiejętności finansowych może być, po niewielkich modyfikacjach czynników, również stosowany z powodzeniem  w Polsce. Analiza wyników badania z wykorzystaniem polskiej wersji testu umiejętności finansowych prowadzi do wniosku, że trochę inaczej niż w Wielkiej Brytanii układa się struktura czynnikowa mierzonych skal. Niemniej test ten nadal dobrze i trafnie mierzy umiejętności związane z uniwersum zachowań finansowych i jest silnie powiązany ze zmiennymi psychologicznymi. Badanie walidacyjne  wykazało, że polska wersja zrekonstruowanej skali umiejętności finansowych jest narzędziem rzetelnym o potwierdzonej trafności czynnikowej i teoretycznej. Udowodniono, że wyniki tego testu bardzo silnie korelują z psychologicznymi skalami mierzącymi kontrolę zachowania, kontrolę finansową, postawy wobec pieniędzy oraz satysfakcję z życia. Wykazano, że poziom umiejętności finansowych jest związany z kontrolą finansową, łapaniem okazji, poczuciem własnej skuteczności, satysfakcją, oszczędzaniem i zarządzaniem pieniędzmi. Ponad to wykazano anegdotyczne powiązania ze zmiennymi demograficznymi takimi jak: płeć, wiek, wykształcenie, stan zdrowia oraz kwota i ilość zaciągniętych pożyczek.

Mamy nadzieję, że dokonana przeze nas rekonstrukcja skali umożliwi badania nad umiejętnościami finansowymi na gruncie polskim, zwiększy możliwości pomiaru zachowań finansowych w obszarze innych nauk i przyczyni się do rozszerzenia tego pojęcia w psychologii.

 

Bibliografia:

Atkinson, A., McKay, S., Kempson, E., & Collard, S. (2006). Levels of financial capability in the UK: Results of a baseline survey. Financial Services Authority. Consumer Research Report 47, March 2006.

Buczny, J. (2012). Polska adaptacja kwestionariusza do mierzenia samokontroli finansowej Consumers’ Spending Self-Control (CSSC). Niepublikowany raport z badań. SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, Sopot.

Burhouse, Susan and Yazmin Osaki. 2012. 2011 FDIC National Survey of Unbanked and Underbanked Households. Washington, DC: Federal Deposit Insurance Corporation.

Drwal, R. (1995b). Opracowanie kwestionariusza Delta do pomiaru poczucia kontroli. Studia Psychologiczne, 18, 67-83.

Elżbieta Hornowska: Testy psychologiczne : teoria i praktyka. Warszawa: Scholar, 2007, s. 144.

Gąsiorowska, A. (2013). Skala postaw wobec pieniędzy SPP. Konstrukcja i walidacja narzędzia pomiarowego. Psychologia Ekonomiczna, 3, 20–39

Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP; 2001: 72–84

Loke, V., Choi, L., Libby, M. (2015). Increasing youth Financial Capability: An evaluation of the MyPath savings initiative. The Journal of Consumer Affairs, 49: 97-126

Sakia, R. M. (1992), „The Box-Cox transformation technique: a review”, The Statistician, 41: 169–178

Sherraden, Margaret. 2013. Building Blocks of Financial Capability. In Financial Capability and Asset Development – Research, Education, Policy, and Practice, edited by Julie            Birkenmaier, Margaret Sherraden, and Jami Curley (1–73). New York: Oxford University Press.

Wąsowicz-Kiryło, G. (2013). Postawy wobec pieniędzy. Pomiar – struktura – determinanty. Warszawa: Difin